CHĂM SÓC NGƯỜI BỆNH UNG THƯ PHỔI

I. TỔNG QUAN

Ung thư phổi (UTP) là bệnh lý thường gặp và phổ biến ở cả hai giới, đứng thứ  hai về tỷ lệ mắc mới năm 2020.

Ung thư khởi phát khi các tế bào của cơ thể phát triển và nhân lên một cách không kiểm soát. Ung thư có nguồn gốc từ phổi được gọi là ung thư phổi nguyên phát. Nó có thể lây lan đến bạch huyết hạch, não, tuyến thượng thận, gan và xương. Khi ung thư có nguồn gốc một bộ phân khác của cơ thể và lan tràn sang phổi, nó được gọi là ung thư thứ phát hoặc di căn ở phổi.

Có hai loại chính của UTP: UTP không tế bào nhỏ chiếm 85% các trường hợp UTP và UTP tế bào nhỏ chiếm 15%. UTP tế bào nhỏ thường di căn nhanh hơn UTP không tế bào nhỏ.

Nguyên nhân của UTP chưa được khẳng định chắc chắn, các yếu tố được liệt kê dưới đây được biết đến là có thể làm tăng nguy cơ mắc UTP:

1. Hút thuốc lá:

- Những người có tiền sử bắt đầu hút thuốc lá sớm; hút thuốc trong thời gian dài; hoặc hút thuốc lá với số lượng nhiều thường có nguy cơ mắc ung thư phổi cao hơn. Tuy nhiên 1/5 số người (21%) được chẩn đoán mắc ung thư phổi, không có tiền sử hút thuốc lá.

 - Hút thuốc lá thụ động: Hít phải thuốc lá của người khác: khói thuốc (khói thuốc lá thụ động) có thể gây UTP. Người không hút thuốc lá có nguy cơ mắc bệnh cao hơn 30% khi sống cùng người hút thuốc lá.

2. Phơi nhiễm với Amiăng : Amiăng được tìm thấy trong các vật liệu xây dựng, những người phơi nhiễm với amiăng có nhiều khả năng mắc ung thư phổi hoặc ung thư màng phổi.

3. Phơi nhiễm với các yếu tố khác: Những người tiếp xúc với chất phóng xạ khí đốt (radon), như máy khai thác uranium, có nguy cơ gia tăng khả năng mắc ung thư phổi. Ô nhiễm không khí là một yếu tố nguy cơ khác. Tiếp xúc với quá trình xử lý asen, cadmium, thép và niken, và tiếp xúc với dầu diesel tại nơi làm việc cũng có thể là các yếu tố nguy cơ.

4. Tiền sử:

 - Tiền sử gia đình: Người có thành viên trong gia đình đã được chẩn đoán mắc bệnh ung thư phổi, có nguy cơ cơ mắc ung thư phổi cao hơn.

 - Tiền sử cá nhân: Người có tiền sử mắc các bệnh phổi khác (ví dụ: phổi xơ hóa, viêm phế quản mãn tính, lao phổi, khí phế thũng) hoặc vi rút suy giảm miễn dịch ở người (HIV), có thể tăng nguy cơ mắc ung thư phổi.

5. Người lớn tuổi: Ung thư phổi được chẩn đoán phổ biến nhất ở người trên 60 tuổi, mặc dù vậy, nó có thể xảy ra ở những người trẻ hơn.

Điều trị ung thư phổi tùy thuộc vào loại ung thư phổi, giai đoạn, chức năng phổi, toàn trạng bệnh nhân. Các phương pháp điều trị ung thư phổi phổ biến hiện nay: Phẫu thuật, hóa trị, xạ trị, liệu pháp nhắm trúng đích, liệu pháp miễn dịch, chăm sóc giảm nhẹ. Với mỗi phương pháp điều trị, người bệnh cần được chăm sóc với chế độ phù hợp.

II. CÁC VẤN ĐỀ CẦN CHĂM SÓC:

Một số triệu chứng thường gặp ở người bệnh ung thư phổi: khó thở, đau, chán ăn và sút cân, mệt mỏi, rối loạn giấc ngủ. Các triệu chứng cần được nhận biết và can thiệp kịp thời, vì vậy quản lý các triệu chứng là quan trọng và cần thiết. Dưới đây là một số hướng dẫn về cách xử trí các triệu chứng:

1.1 Khó thở

Người bệnh UTP có thể gặp phải khó thở, thở nhanh trước hoặc sau khi được chẩn đoán. Điều này có thể xảy ra do một số nguyên nhân như khối u tại phổi, giảm chức năng phổi, hoặc sự tích tụ dịch giữa các lớp niêm mạc của phổi (tràn dịch màng phổi). Khó thở có thể được kiểm soát bằng:

• Điều trị đặc hiệu ung thư: xạ trị, hóa trị, đích, miễn dịch giúp làm giảm khó thở
• Chọc dịch màng phổi: để dẫn lưu dịch màng phổi giảm áp lực cho khoang màng phổi

• Phục hồi chức năng phổi: bao gồm tập luyện thể dục; tập kỹ thuật thở ; kỹ thuật ho

• Thuốc: sử dụng các thuốc giảm khó thở theo chỉ định của bác sỹ điều trị

• Tự điều chỉnh: lựa chọn tư thế thích hợp giảm khó thở như: nửa nằm nửa ngồi; tập thể dục nhẹ nhàng; sử dụng quạt, gối định vị và thư giãn.

1.2 Triệu chứng đau:

Đau có thể là một triệu chứng của ung thư phổi hoặc là một tác dụng phụ của việc điều trị. Nếu cơn đau không được kiểm soát, nó có thể ảnh hưởng đến sức khỏe của người bệnh và cách  người bệnh đối phó với các phương pháp điều trị. Đau có thể được kiểm soát bằng:

• Các phương pháp làm giảm kích thước của khối u: hóa chất, xạ trị, đích, miễn dịch

• Thuốc giảm đau

• Các loại thuốc hỗ trợ (giảm đau dây thần kinh, an thần, giãn cơ)

• Xạ trị giảm đau tại vị trí di căn

• Can thiệp giảm đau (block hạch thần kinh)

• Tự điều chỉnh: lựa chọn tư thế thích hợp giảm đau; tập thư giãn và thiền định.

1.3 Chán ăn và sút cân:

Một số người sẽ cảm thấy chán ăn và giảm cân. Những triệu chứng này có thể xảy ra thường xuyên. Ăn uống đầy đủ sẽ giúp người bệnh đối phó tốt hơn với cuộc sống hàng ngày, với việc điều trị, các tác dụng phụ, và cải thiện chất lượng cuộc sống của  người bệnh. Chuyên gia dinh dưỡng có thể giúp người bệnh thực hiện những thay đổi nhỏ trong chế độ ăn uống để giữ cho người bệnh được nuôi dưỡng tốt, đề xuất đồ uống protein và các chất bổ sung dinh dưỡng khác nếu cần thiết. Hãy ăn khi cảm thấy thèm ăn.

• Chọn thực phẩm giàu năng lượng và protein (ví dụ: sữa, thịt, cá…)

• Chia nhỏ các bữa ăn (5–6 bữa ăn mỗi ngày), thay vì ba bữa ăn.

• Tránh dùng đồ uống trong lúc ăn.

• Ăn thức ăn mềm, dễ tiêu. Cháo, súp…. dễ ăn hơn và sẽ ít gây kích ứng hơn nếu người bệnh có viêm, nhiệt miệng.

• Thử ăn salad tươi hoặc đồ nguội nếu thức ăn nóng có mùi và gây cảm giác buồn nôn. Tránh chất béo hoặc thực phẩm có đường nếu chúng gây ra cảm giác buồn nôn.

• Ăn các món yêu thích, theo cảm giác thèm ăn của người bệnh.

(Xem thêm bài viết : PHÒNG NGỪA SUY MÒN CHO NGƯỜI BỆNH UNG THƯ)

1.4 Mệt mỏi:

Người bệnh thường cảm thấy rất mệt mỏi trong hoặc sau khi điều trị, và có thể thiếu năng lượng để thực hiện các hoạt động hàng ngày. Mệt mỏi do ung thư khác với mệt mỏi ở người bình thường, vì nghỉ ngơi và ngủ có thể không giúp giảm mệt mỏi ở người bệnh ung thư. Người bệnh có thể mất hứng thú với những thứ yêu thích, không thể tập trung vào một việc trong thời gian dài.

Đôi khi mệt mỏi có thể do số lượng hồng cầu thấp, hoặc một tác dụng phụ của thuốc hoặc một dấu hiệu của bệnh trầm cảm, tất cả đều có thể được điều trị.

Kiểm soát sự mệt mỏi:

• Đặt các mục tiêu nhỏ, có thể quản lý được trong ngày, và nghỉ ngơi trước khi người bệnh quá mệt mỏi.

• Kế hoạch phá vỡ trong suốt ngày khi người bệnh hoàn toàn vẫn còn trong một thời gian. Một chiếc gối có thể giúp vào những lúc này.

• Nói không với những điều mà người bệnh thực sự không cảm thấy muốn làm.

• Dành thời gian cho cuộc hẹn với bạn bè.

• Hỏi bác sĩ về chế độ luyện tập thể dục phù hợp, hoặc gặp chuyên gia để được tư vấn về các bài tập vận động giúp an toàn và kế hoạch tập luyện phù hợp.

• Chuyên gia có thể cung cấp các kỹ thuật thư giãn, các bài tập thở và cách để tiết kiệm năng lượng cho người bệnh.

• Cân nhắc châm cứu - một số người thấy giảm mệt mỏi khi can thiệp châm cứu.

1.5 Rối loạn giấc ngủ:

Ngủ ngon là điều quan trọng để duy trì năng lượng của  người bệnh, giảm mệt mỏi và cải thiện tâm trạng. Đau, khó thở, lo lắng hoặc trầm cảm có thể khiến người bệnh mất ngủ. Một số loại thuốc cũng có thể làm rối loạn giấc ngủ. Nếu người bệnh đã gặp khó khăn với giấc ngủ từ trước khi được chẩn đoán ung thư phổi, mức độ rối loạn giấc ngủ có thể sẽ tồi tệ hơn sau đó. Trao đổi với bác sĩ về tình trạng mất ngủ. Thuốc của người bệnh có thể cần điều chỉnh hoặc bác sỹ có thể kê thêm thuốc ngủ. Nếu người bệnh cảm thấy lo lắng hoặc chán nản, người bệnh cần đến gặp chuyên gia tâm lý. Dưới đây là một số lời khuyên để cải thiện giấc ngủ cho người bệnh:

• Cố gắng tập thể dục nhẹ nhàng hoạt động mỗi ngày. Điều này sẽ giúp người bệnh ngủ ngon hơn.

• Hạn chế hoặc không sử dụng rượu, các chất kích thích (đồ uống có caffein, nicotine) và thức ăn cay.

• Tránh xem tivi hoặc sử dụng máy tính, điện thoại thông minh hoặc máy tính bảng, trước khi đi ngủ.

• Thực hiện một thói quen thường xuyên trước khi đi ngủ và đảm bảo không gian yên tĩnh xung quanh: phòng tối, yên tĩnh và thoải mái, nhiệt độ phù hợp.

• Thực hành chánh niệm, chẳng hạn như như nghe thiền. Hay nghe nhạc thư giãn nhẹ nhàng.

1.6 Người bệnh ung thư phổi cũng có thể gặp phải các vấn đề khác:

• Công việc và tiền bạc: Ung thư có thể thay đổi tình hình tài chính của người bệnh, đặc biệt nếu người bệnh có thêm chi phí y tế hoặc cần phải ngừng làm việc. Nhận lời khuyên tài chính chuyên nghiệp và trao đổi với cấp trên (người phụ trách về công việc) để có thể an tâm điều trị. Ngoài ra, người bệnh cũng có thể tìm hiểu thêm về các chế độ hỗ trợ khác của chính quyền, đoàn thể, bảo hiểm.

• Các mối quan hệ: mắc ung thư có thể ảnh hưởng đến các mối quan hệ của người bệnh với gia đình, với bạn bè và đồng nghiệp theo những cách khác nhau. Bệnh ung thư khiến người bệnh căng thẳng, mệt mỏi và khó chịu, và điều này có thể ảnh hưởng xấu đến các mối quan hệ. Nó cũng có thể thay đổi cách người bệnh nhìn nhận cuộc sống: đa phần có xu hướng nhìn nhận mọi sự việc theo xu hướng tiêu cực. Người bệnh cần cho bản thân thời gian để điều chỉnh với những gì đang xảy ra và cũng cần cho những người xung quanh thời gian để điều chỉnh. Việc trao đổi, tâm sự với người khác sẽ giúp ích được cho người bệnh.

• Tình dục: Những thay đổi về thể chất và cảm xúc khi bị ung thư có thể ảnh hưởng đến đời sống tình dục. Tác động của những thay đổi này phụ thuộc vào nhiều yếu tố, chẳng hạn như phương pháp điều trị và tác dụng phụ, sự tự tin của  người bệnh và đối tác của người bệnh. Mặc dù quan hệ tình dục không phải lúc nào cũng có thể diễn ra nhưng sự gần gũi và chia sẻ vẫn có thể là một phần trong mối quan hệ của người bệnh.

• Tránh thai và khả năng sinh sản: Nếu người bệnh quan hệ tình dục, người bệnh có thể cần sử dụng một số loại biện pháp tránh thai để bảo vệ bản thân và bạn tình hoặc tránh mang thai trong một thời gian. Bác sĩ sẽ giải thích những biện pháp tránh thai. Họ cũng sẽ cho biết liệu điều trị có ảnh hưởng đến khả năng sinh sản của người bệnh vĩnh viễn hoặc tạm thờ hay không. Nếu có con là quan trọng đối với người bệnh, cần thảo luận về các lựa chọn với bác sĩ trước khi bắt đầu điều trị.
 

III. SỐNG CHUNG VỚI UNG THƯ PHỔI

Vì ung thư phổi thường được chẩn đoán ở giai đoạn tiến triển và người bệnh đang được điều trị nên thật khó có thể chấp nhận rằng cuộc sống sẽ không quay trở lại như bình thường. Nếu ung thư được chẩn đoán ở giai đoạn đầu, người bệnh có thể có những cảm xúc lẫn lộn khi điều trị kết thúc, lo lắng rằng với mỗi cơn đau nghĩa là ung thư đang tái phát.
Đối mặt với nỗi buồn: Nếu người bệnh vẫn còn cảm xúc của nỗi buồn, gặp khó khăn thức dậy vào buổi sáng hoặc không còn hứng thú với những thứ mang lại niềm vui như trước, người bệnh có thể đang bị trầm cảm. Điều này khá phổ biến trong số những người bị ung thư. Hãy nói chuyện với bác sĩ điều trị khi gặp vấn đề này. Đơn thuốc dùng trong thời gian ngắn có thể sẽ giúp ích.
Vệ sinh cá nhân: Người bệnh, nhất là người ung thư có sức đề kháng suy yếu trước sự tác động của ngoại cảnh. Do đó, bên cạnh việc bổ sung dinh dưỡng và uống thuốc đầy đủ, cách vệ sinh cá nhân cũng rất cần chú trọng. Vệ sinh cá nhân giúp tạo tâm lý thoải mái, tăng cường sự tự tin, giảm thiểu nguy cơ nhiễm khuẩn.

Cần một thời gian để thích nghi với những thay đổi về thể chất và cảm xúc, thiết lập một thói quen hàng ngày phù hợp với người bệnh và các triệu chứng mà người bệnh gặp phải. Gia đình và  bạn bè cũng có thể cần thời gian để điều chỉnh.
Cuộc sống với chẩn đoán ung thư phổi có thể gặp nhiều thách thức, hãy cho người bệnh cảm giác an toàn, luôn có gia đình, bạn bè, người thân ở bên cạnh, đồng hành cùng họ.

Biên soạn: Điều dưỡng Hoàng Thu Phương – Khoa Nội Tổng hợp Theo yêu cầu
Kiểm duyệt: BSCKII. Lê Thị Lệ Quyên – Trưởng khoa Nội Tổng hợp Theo yêu cầu
Thiết kế: CNh. Bùi Thị Ngọc Bích - Phòng QLCl-CTXH

Tài liệu tham khảo: Understanding Lung Cancer – Cancer Council Australia